Menstruatietaboe

Waarom is menstruatie zo’n taboe?

Ruim 5.000 synoniemen en eufemismen zijn wereldwijd in kaart gebracht om het woord ‘menstruatie’ te omzeilen. Dat geeft wel aan dat dit écht een lastig gespreksonderwerp is.

Het allerbekendste synoniem voor menstruatie in het Nederlands taalgebied is uiteraard: ongesteld. Een term waarop nogal wat kritiek is vanwege de negatieve bijklank. Ongesteld betekent immers: onwel ofwel een beetje ziek. Maar deze ingeburgerde kreet laat zich niet meer zo makkelijk uit het Nederlandse woordenboek krijgen.

Een synoniem betekent zoveel al: een ander woord. Een eufemisme is een opzettelijk gekozen stijlfiguur waarmee je iets verbloemt of verhult. De meeste eufemismen voor menstruatie komen dan ook voort uit schaamte en ongemakkelijkheid. Zoals vroeger over K in plaats van kanker werd gesproken, zo werd menstruatie lang als O of M aangeduid. Andere internationale eufemismen zijn geïnspireerd op een bepaalde regelmaat, onwelkom bezoek, de maan en natuurlijk op de kleur rood.

Code rood

De rode vlag hangt uit, de tomatensoep is overgekookt, de rode Ferrari staat voor de deur, het is code rood. Duitsers kennen een aardbeienweek. Surinamers spreken over de rode zee. In Latijns-Amerika draag je een rode jurk en in Australië rijd je op een rode fiets. In Japan heeft men het over hinomaru (waarmee ook de Japanse vlag met die grote rode stip wordt aangeduid). Of anders over Anne no hi ofwel Anne’s Dag; een verwijzing naar Anne Frank die in haar dagboeken expliciet over menstruatie schrijft.

Onwelkom bezoek is ook een bron van creatieve vondsten. De Fransen zeggen dat de Engelsen zijn geland (een verwijzing naar de Tweede Wereldoorlog). In Nederland waren ten tijde van de Koude Oorlog de Russen in het land. In Denemarken zijn er communisten in het theater. Maantijd is een bekende in alle talen. De Belgen houden het op maandstonden of regels. In Kenia regent het. Uit de Verenigde Staten: shark week, on the rag (‘rag’ betekent lapje of vod) en natuurlijk: on my period. De baarmoeder huilt is een voorbeeld van een eufemisme uit religieuze hoek. Hetzelfde geldt voor Eva’s vloek of gewoon dé vloek.

Opmerkelijk: in vrijwel alle culturen is er een tante of opoe die op bezoek komt. De naam van die tante of oma varieert, maar de betekenis is hetzelfde. Deze is niet alleen een synoniem voor menstruatie maar verwijst ook naar de hulptroepen die vroeger werden opgetrommeld als de vrouw des huizes haar periode had. De angst dat zij de melk zuur laat worden, de mayonaise laat schiften en het bier laat verschralen is wijdverbreid. In veel culturen worden menstruerende vrouwen nog steeds uit de keuken, de gebedsruimte of zelfs volledig uit hun huis verbannen vanuit de overtuiging dat zij onrein en daardoor potentieel gevaarlijk zijn.

Teken van minderwaardigheid

Welk religieus of wetenschappelijk geschrift uit de klassieke oudheid je ook bekijkt: menstruatie werd zelden beschouwd als iets positiefs. Volgens de Griekse medicus Hippocrates (460-370 v. Chr.) was menstruatie een vorm van ontgifting. Als het bloed niet werd afgevoerd, zouden vrouwen ziek worden. De Griekse filosoof Aristoteles (384-322 v. Chr.) beschouwde vrouwen sowieso als een foutje van de natuur en zag de menstruatie weliswaar als een moeilijke tijd, maar ook als een teken van minderwaardigheid. Honderden jaren later verwoordde de Romeinse amateurwetenschapper Plinius de Oudere (23/24-79 na Chr.) de vernietigende kracht van menstruatiebloed ongeveer zo: de wijn wordt zuur, bloemen verwelken, zaden verdrogen, bijenvolken sterven, zelfs de spiegel wordt dof en ivoor verliest zijn glans.

Religieuze reinheidsvoorschriften

Het Oude Testament (Leviticus) windt er alvast geen doekjes om: menstruerende vrouwen zijn onrein. Ook degene die haar aanraakt, is tot de avond onrein. Ieder die haar bed aanraakt, moet zijn kleren wassen en een bad nemen; hij is tot de avond onrein. Ieder die de plaats aanraakt waarop zij gezeten heeft, moet zijn kleren wassen en een bad nemen; hij is tot de avond onrein (enzovoort).

Maar liefst tien hoofdstukken in de Talmoed, waarin de wetten van de Thora worden uitgediept, gaan over de onzuivere menstruerende vrouw. Van de eerste menstruatiedag tot een week nadat de vaginale bloeding is gestopt, is zij niddah (onrein). Dat kan neerkomen op de helft van haar vruchtbare leven. Elke vorm van fysiek contact tussen man en vrouw is dan verboden. Het is zelfs niet geoorloofd om spullen aan elkaar te geven: de man mag een object pas oppakken als de menstruerende vrouw het heeft neergelegd. De periode wordt afgesloten met een mikwe (ritueel bad).

Hindoes geloven dat alles wat een onreine vrouw aanraakt, zelf ook onrein wordt en dus ziek kan worden. Dat leidt er in afgelegen gebieden nog altijd toe dat menstruerende vrouwen naar een speciale hut worden verbannen (een inmiddels bij de Nepalese wet verboden praktijk die chhaupadi wordt genoemd). Nu de protesten tegen uitsluiting uit het openbare leven groeien, worden ook steeds meer hindoeïstische tempels en heiligdommen voor vrouwen opengesteld.

Ook volgens de Koran moeten menstruerende vrouwen en hun partners zich aan speciale regels houden. Zij mogen niet in de gebedsruimte komen en mogen geen gebeden uitvoeren. Tijdens de ramadan – de vastenperiode – mag een menstruerende vrouw (haa’idh) niet vasten, al moet zij de gemiste dagen wel inhalen.

Zo discreet mogelijk

Het duurde even voordat de link tussen menstruatie en de voortplantingscyclus werd gelegd. In een poging het fenomeen te duiden ging iets mis. Inmiddels is bekend hoe het biologisch werkt en wat de functie is. Al werd in de jaren 70 van de vorige eeuw in vooraanstaande wetenschappelijke kringen nog altijd over het effect van menstruatiegif gediscussieerd. Menotoxine bestaat niet weten we inmiddels, maar het idee dat menstruerende vrouwen onrein zijn houdt nog altijd dapper stand.

Ook als je je vanuit een bepaalde culturele of religieuze achtergrond niet aan geschreven reinheidsregels hoeft te houden, dan geldt er nog altijd een ongeschreven regel: menstrueren doe je bij voorkeur zo discreet mogelijk. Je hebt het er zelfs niet over als je er last van hebt. Het idee dat menstruatie – om economische, maatschappelijke en gezondheidsredenen – wél een relevant gespreksonderwerp is, wint pas sinds héél kort terrein als je de geschiedenis bekijkt.